Ήξερες ότι: το “arte” δεν σημαίνει τέχνη στην Commedia dell’ arte?

γράφει η Έλλη Πρόκου, θεατρολόγος -ηθοποιός

Το “΄Ηξερες ότι” δίνει τις απαντήσεις σε όλες τις πιθανές ερωτήσεις που έχεις γύρω από τον κόσμο του θεάτρου, τους όρους και τις ειδικότητές του!

Η Commedia dell’ arte

Η commedia dell’ arte έχει την αφετηρία της στο δεύτερο μισό του 16^ουαιώνα. Το όνομα της προκύπτει από τη συντόμευση του όρου commedia dell’ arte all’ improvviso, που σημαίνει η κωμωδία της τέχνης του αυτοσχεδιασμού, όχι με την έννοια της καλλιτεχνίας αλλά με αυτήν της τεχνικής και του επαγγελματισμού, η κωμωδία δηλαδή που δημιουργείται από τεχνίτες-επαγγελματίες ηθοποιούς. Βασίζεται σε αυτοσχεδιασμούς των ηθοποιών και σκετσάκια πάνω σε συγκεκριμένους τύπους-χαρακτήρες, που ο κάθε ηθοποιός είχε τελειοποιήσει με τη χρήση μάσκας. Πιστεύεται ότι προέκυψε ως μια μορφή αντίδρασης στην πολιτικοοικονομική κρίση της Ιταλίας αλλά και στο κλασικό στυλιστικό θέατρο, καθώς ήταν ακριβώς το αντίθετο: θορυβώδης και πολύχρωμη.

Οι παραστάσεις

Οι παραστάσεις ήταν υπαίθριες, σε πρόχειρα κατασκευασμένες σκηνές και χρησιμοποιούνταν πολλά αντικείμενα, καθώς υπήρχε έλλειψη σε σκηνικά. Χρησιμοποιούσαν ένα πατάρι για σκηνή, με ένα κρεμασμένο ζωγραφισμένο πανί στο πίσω μέρος της για σκηνικό, το οποίο έστηναν στις πλατείες. Όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή, η εξέλιξη και η φήμη των καλλιτεχνών βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση από πλούσιους χορηγούς, που τους έπαιρναν υπό την προστασία τους και τους χρηματοδοτούσαν. Οι θίασοι αποτέλουνταν από 5 εώς 25 ηθοποιούς και περιόδευαν για να κερδίσουν μεγαλύτερη φήμη και χρήματα. Πέρα από τις χορηγίες κέρδιζαν χρήματα και από άλλου είδους δωρεές (όπως το καπέλο που έβγαινε κατά τη διάρκεια της παράστασης), γεγονός που επέτρεπε να μην χρεώνουν συγκεκριμένο αντίτιμο για εισητήριο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μπορούν και όσοι δεν είχαν την οικονομική άνεση να παρακολουθούν τις παραστάσεις δωρεάν. Οι πιο επιτυχημένοι θίασοι έφτασαν να παίζουν μπροστά σε βασιλείς και ευγενείς, ενώ υπήρχαν ηθοποιοί που είχαν γίνει διάσημοι ονομαστικά. Η commedia dell’ arte φέρνει τον ηθοποιό στο επίκεντρο και εισάγει την ερμηνεία γυναικείων ρόλων από γυναίκες. Μία από τις γνωστότερες ηθοποιούς της εποχής ήταν η Isabella Andreini (Ιζαμπέλα Αντρείνι).

Η commedia dell’ arte φέρνει τον ηθοποιό στο επίκεντρο και εισάγει την ερμηνεία γυναικείων ρόλων από γυναίκες.

Οι ηθοποιοί και οι ρόλοι

Οι ηθοποιοί φορούσαν μάσκες οι οποίες κάλυπταν είτε το μισό, είτε ολόκληρο το πρόσωπο τους. Τις έφτιαχνα οι ίδιοι από δέρμα που καλύπτονταν εσωτερικά από λινό ύφασμα. Οι μάσκες σχεδόν έκρυβαν τις εκφράσεις του προσώπου και γι’ αυτό οι ηθοποιοί έδιναν περισσότερη έμφαση στις κινήσεις του σώματος και στη διάλεκτο. Αν και ακολουθούνταν ακριβείς κανόνες, η commedia dell’ arte δεν είναι κωδικοποιημένη. Η δράση της περνά από συμβολικά πρόσωπα, όπως είναι η Κασσάνδρα, η Κολομπίνα, ο Αρλεκίνος, ο Πουλτσινέλα και ο Πιερότος, ο Πανταλόνε, μια μικρή φανταστική κοινωνία που μιμούνταν και ξεσκέπαζε με αναισχυντία όλα τα μικροελαττώματα της καθημερινής ζωής. Ο Αρλεκίνος φορούσε ένα πολύχρωμο, μπαλωμένο ρούχο, απομεινάρια προφανώς πλουσιότερων κουστουμιών. Ήταν αφελής και χωρίς χρήματα, ο τύπος του ανόητου και πεινασμένου υπηρέτη, με μεγάλη ευκινησία που του επέτρεπε να κάνει απίθανους ακροβατικούς άθλους. Οι πρώτες μάσκες Αρλεκίνου ήταν από ξύλο, και μάλλον άγριες, μέχρι που άρχισαν να φτιάχνονται από δέρμα και κάλυπταν ολόκληρο το πρόσωπο. Τον 18^οαιώνα η μάσκα του Αρλεκίνου έγινε μικρότερη και σκέπαζε μόνο το μισό του πρόσωπο. Ο Πανταλόνε ήταν ο πλούσιος βενετός έμπορος, άπληστος και απλοϊκός, ηλικιωμένος αλλά αθλητικός, ο αντίποδας του Αρλεκίνου. Ο Ντοτόρος, πολυδιαβασμένος και σχολαστικός, φορούσε ένα κοστούμι κατάμαυρο, ένα μαύρο καπέλο και μάσκα που του σκεπάζε τη μύτη. Τα μάγουλα του ήταν βαμμένα κόκκινα και είχε κοντό γένι. Ο Πουλτσινέλα, ναπολιτάνος, φιλοσοφεί, είναι μονίμως μελαγχολικός, ονειροπόλος, πάντα προβληματισμένος και με προβλήματα, μπλέκεται σε περιπέτειες αλλά πάντα γλιτώνει. Ο γιατρός Balanzone, από τη λέξη balle που σημαίνει ψέματα, είναι φλύαρος, ένας πραγματικός ποταμός άχρηστης επιστήμης, μάλλον αδαής αλλά αλαζόνας λόγω του επαγγέλματός του, ένας χαρακτήρας-κριτική στην υπερβολική εμπιστοσύνη στην επιστήμη και τον ουμανισμό. Ο Notaio εκπροσωπεί το δικαστικό σώμα. Παχύς, δείχνει πλούσιος, πάντα ντυμένος με τα ρούχα της δουλειάς του, ο άνθρωπος που τα ξέρει όλα. Ο Medico della Peste, ο γιατρός, φορά μάσκα με μεγάλη μύτη, η οποία υποτίθεται ότι κρατά μέσα ουσίες και αρώματα, γάζες ποτισμένες σε ξύδι και καμφορά –πιστευόταν ότι αυτά προστάτευαν τον γιατρό από τις επαφές του με τους αρρώστους.

Η τεχνική του αυτοσχεδιασμού

Η σπουδαία τεχνική του αυτοσχεδιασμού ήταν το αποτέλεσμα της βαθιάς γνώσης της σκηνικής πράξης που έδινε στους θεατές την εντύπωση της φυσικότητας και του αυθορμητισμού, στοιχείων δηλαδή εκ διαμέτρου αντίθετων από την υποκριτική των ακαδημιών. Οι τεχνικές της υποκριτικής των κωμικών αυτών γίνονταν προσιτές μόνο ύστερα από τη μακρόχρονη εμπειρία, προερχόμενη από το ταλέντο και όχι από μία αδιάφορη καλλιτεχνική προετοιμασία. Ο αυτοσχεδιασμός μετάφραζε εμφανώς και παράδοξα την παράσταση με το φάντασμα ενός κωμικού κειμένου μέσω της έξυπνης πράξης, συνταιριάζοντας όλα τα διασκορπισμένα δομικά της στοιχεία.

Μποζίζιο Πάολο, “Ιστορία του θεάτρου”

ηξερες οτι: το θεατρο ξεκινησε ωσ θρησκευτικο δρωμενο;